مهدویت در نگاه امام حسن علیه‌السلام

مقدمه

احادیث پیامبر صلی ‌الله ‎علیه‎ و آله درباره امام مهدی علیه ‌السلام آغازی نیکو در ترویج آموزه مهدویت است که بعد از آن در دوره کوتاه مدت، ولی بسیار پر برکت حکومت امیرمؤمنان علیه ‌السلام رو به فزونی یافت.

از نقل‌‌های موجود می‌توان نتیجه گرفت که امام حسن علیه ‌السلام تحت تربیت پدر گرامی و جد بزرگوارش، احادیث مهدویت را فرا گرفته باشد. عبداللَّه بن ‌حارث گوید: به علی علیه ‌السلام گفتم: ای امیرالمؤمنین! از رخدادهای پس از امام قائم (عج) مرا مطلع گردان. فرمود: ای پسر حارث! این چیزی است که ذکر آن موکول‏ به خود اوست و رسول خدا صلی ‌الله ‎علیه‎ و آله به من سفارش کرده است که آن را جز به حسن و حسین علیهم ‌السلام نگویم.[1]

براساس این روایت، قطعاً امام حسن علیه‌ السلام روایات مهدوی را از محضر امیرالمؤمنین علیه‌ السلام فرا گرفته است و در دوران زندگی برای مردم سخنانی را درباره امام مهدی ذکر کرده ‌اند؛ منتهی هم‌ زمان بودن حکومت ظاهری امام حسن مجتبی علیه ‌السلام با دوران تاریک و مسموم حکومت معاویه که از سخت ‌ترین دوره‌ ها برای امام حسن و شیعیان بود و به دلیل فراهم نبودن زمینه برای مباحث علمی و اعتقادی شیعه، سخن از امام مهدی علیه ‎السلام در این دوره چندان مطرح نشده است.

توجه داریم که این رکود به معنای نا آشنایی جامعه شیعی با این آموزه نبود؛ بلکه بیشتر بدان معنا بود که ترویج و تقویت این آموزه در این دوره بسیار کند شد. بروز سیاسی این آموزه در دوره بعد، خود بهترین شاهد است که اصل این آموزه جایگاه خود را در ذهن و باور شیعیان حفظ کرده بود، هر چند ویژگی ‌ها و جزئیات آن کاملاً روشن نبود.

روزگار پر آشوب عهد امام حسن مجتبی علیه ‌السلام موجب شد که شیعیان نتوانند احادیث فراوانی از آن حضرت بشنوند و برای نسل‌‌های بعدی روایت کنند. از این رهگذر، روایاتی مربوط به حضرت ولی‌ عصر(عج) نیز از آن حضرت کمتر روایت شده است. [2] در این احادیث به این مطلب، اشاره شده است:

1. ولادت مخفیانه؛ 2. نهمین فرزند امام حسین علیه ‌السلام؛ 3. غیبت؛ 4. سختی ‌ها وگرفتاری‌ های عصر غیبت؛ 5. طول عمر؛ 6. ظهور و امداد‌های غیبی؛ مانند یاری فرشتگان در سن جوانی؛ 7. سیره حضرت، بر این اساس حضرت بیعت هیچ طاغوتی را نمی ‌پذیرد؛ 8. حکومت و مدت آن؛ 9. برکات دولت حضرت؛ مانند فزونی نعمت، گسترش عدالت، هدایت و اطاعت همگانی، پایان یافتن بدی ‌ها، کشته شدن دجال و...؛ 10. نزول عیسی بن مریم و نماز خواندن پشت سر امام مهدی علیه ‌السلام.

در اینجا برخی از این احادیث به دست ما رسیده است.

حدیث اول:

روزی حضرت علی علیه‌السلام همراه با امام حسن مجتبی علیه ‌السلام در حالی که به دست سلمان تکیه داده بودند، وارد مسجد الحرام شدند.

در آن هنگام مردی نیکو صورت که جامه‏‌‌های زیبا بر تن داشت، وارد شد و به خدمت امیرمؤمنان علیه ‌السلام عرض ادب و تقدیم سلام کرد؛ سپس گفت: من از محضر شما سه پرسش می‏‌ کنم. اگر آنها را پاسخ فرمائید، می‌‏‌فهمم که این مردم به شما ستم کردند و حق شما را به ناحق غصب کردند.

امیرمؤمنان فرمود: آنچه می‌‏‌خواهی بپرس.

چون آن مرد سؤالاتش را بیان کرد، امام به فرزند بزرگوارش امام حسن مجتبی علیه ‌السلام رو کرد و فرمود: ‌ای ابو محمد! سؤالات این مرد را پاسخ بگو.

چون امام حسن مجتبی علیه ‎السلام هر سه پرسش را پاسخ گفت، آن مرد به وحدانیت خدا و رسالت رسول اکرم گواهی داد؛ سپس به امامت امیر مؤمنان و امام حسن مجتبی و امام حسین سید الشهدا علیهم ‌السلام گواهی داد و آن‌ گاه امامان را یکی پس از دیگری شمرد و به امامت هر یکی شهادت داد تا به امام حسن عسکری علیه ‌السلام رسید و آن گاه گفت: «و گواهی می‌‏دهم به امامت فرزند امام حسن عسکری علیه ‌السلام که نام و کنیه‌‏اش گفته نمی‌‏‌شود تا روزی که ظاهر شود و جهان را پر از عدالت کند؛ آن‌ چنان که پر از ستم شده است؛» آن‌ گاه از امیرمؤمنان خداحافظی کرد و از مسجد خارج شد.

امیرمؤمنان خطاب به امام حسن علیه ‌السلام فرمود: ‌ای ابو محمد! برخیز و این مرد را تعقیب کن.

امام حسن مجتبی علیه ‌السلام بلند شد و به دنبال آن مرد حرکت کرد. لحظاتی بعد برگشت و عرض کرد: این مرد تا از مسجد خارج شد، اصلاً متوجه نشدم که کجا پای نهاد و به کجا رفت!

امیرمؤمنان فرمود: آیا این مرد را شناختی؟ امام حسن عرض کرد: خدا و پیامبر و امیرمؤمنان داناترند. امیرمؤمنان فرمود: او حضرت خضر بود»[3].

حدیث دوم:
امام حسن علیه ‌السلام با شروطی که در صلح ‌نامه مندرج است با معاویه صلح کرد؛ در چنین شرایطی برخی از شیعیان حضرت را ملامت کردند که چرا با معاویه صلح کردی.

حضرت فرمود: وای بر شما! نمی‌ دانید مقصود من چه بود؟ صلح من با معاویه از آن ‌چه آفتاب بر آن می ‌تابد و غروب می ‌کند، برای شیعیانم بهتر است. نمی‌دانید که من امام شما هستم و اطاعت از فرمانم برای شما واجب است و به فرموده رسول خدا صلی ‌الله ‎علیه ‎و آله یکی از دو آقای اهل بهشت هستم؟

گفتند: می‌دانیم.

فرمود: آیا نمی‌‌دانید، چون خضر کشتی را سوراخ کرد و آن بچه را به قتل رسانید و دیوار را استوار کرد، باعث خشم موسی بن عمران شد، زیرا که حکمت آن کار بر او پوشیده بود؛ ولی نزد خداوند، عمل خضر کار حکمت ‌آمیز و درستی بود؟

آیا نمی‌دانید [چنین مقدر شده است] که هر یک از ما ائمه سازش با سلطان زمانش را به گردن می‌گیرد، جز قائم ما که عیسی روح ‌الله پشت سر او نماز می‌گزارد و خداوند، ولادت او را از مردم پوشیده می‌دارد و خود وی از نظر‌ها پنهان خواهد شد تا چون ظهور کند بیعت هیچ کس در گردن وی نماند [و مجبور نشود در برابر سلاطین زمانش سکوت و با آنها بیعت و سازش کند].

او نهمین فرزند برادرم، حسین پسر فاطمه بانوی بانوان است. خداوند در طول غیبت، عمر او را طولانی گرداند! آن‌گاه با قدرت کامله خود به صورت جوانی که کمتر از چهل سال داشته باشد ظاهر کند. این برای اینست که همه بدانند خداوند بر همه چیز توانا است[4].

حدیث سوم:
زید بن وهب جهنی از امام حسن علیه ‌السلام نقل کرده است که فرمود:

به خدا سوگند! می‌بینم که معاویه برای من از کسانی که خیال می‌‌کنند شیعه من هستند، بهتر است. اینها [شیعه‌ها] به دنبال این هستند که مرا کشته و مال و اموال مرا غارت کنند و بگیرند.

به خدا سوگند! چنانچه از معاویه پیمانی بگیرم که خون و ناموسم محفوظ بماند بهتر است مرا بکشند و خاندان مرا ضایع گرداند.

به خدا سوگند! اگر با معاویه می‌جنگیدم، همین‌‌ها [شیعه‌ها] مرا مجبور می‌‌کردند تا با او صلح کنم.

به خدا سوگند! اگر صلح کنم و محترم باشم، بهتر از این است که در اسارت کشته شوم یا بر من منت گذاشته شود و آزاد گردم و این امر برای معاویه و خاندان او تا آخر دنیا سنت و برنامه‌ای شود برای تمامی بنی ‌هاشم از زنده‌‌ها و مرده‌‌های آنها.

راوی می‌‌گوید: عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! آیا شیعه‌‌هایت را بدون سرپرست رها می‌‌کنی؟

فرمود: چه کنم؟ ای برادر جهینه؛ به خدا سوگند! من چیزی را می‌دانم که اشخاص مطمئن و راستگو آن را به من گفته‌اند. امیرالمؤمنین علی علیه ‌السلام روزی مرا خوشحال دید و فرمود:

حسن خوشحالی؛ چه حالی خواهی داشت اگر مرا کشته ببینی؛ چه حالی خواهی داشت، اگر بنی امیه والی و حاکم این مردم شوند؛ در حالی که رئیس آنها مردی است که حلقومی گشاد و پائین تنه بزرگ دارد و هر چه می‌خورد سیر نمی‌شود؟ روزی خواهد مرد که دیگر یک یار و یاور در آسمان و زمین نخواهد داشت. بر شرق و غرب آن [دنیا یا سرزمین عرب] تسلط یافته و مردم مطیع او شده‌‌اند و مدت فرمانروائیش نیز به طول خواهد انجامید؛ با روش بدعت گذاران و گمراهان رفتار می‌کند و حق و سنت رسول الله صلی‌ الله‎ علیه ‎و آله را می‌‌کشد و اموال را در میان اهل ولایت و حکومت خود تقسیم و صاحبان حق را منع می‌‌کند و بی‌‌بهره خواهد گزارد.

مؤمن در حکومت او خوار و ذلیل و فاسق قدرتمند خواهد بود و اموال را در میان یاران خودش موجب قدرت و سربلندی قرار می‌دهد و بندگان خدا را اسیر می‌کند؛ حق در حکومت او کهنه و باطل پدیدار و آشکار می‌شود.

هر که برای احقاق حق با او مخالفت کند، کشته شود و هر که بر باطل با او همکاری می‌کند، پاداش می‌گیرد و همین گونه خواهد بود تا در نهایت خداوند در آخرالزمان مردی را مبعوث می‌گرداند تا مردم را از فتنه و بلا و نادانی نجات دهد او را بر اهل زمین پیروز گرداند و همه به رضایت یا کراهت مطیع او شوند.

زمین را از عدل و نور و برهان [و هدایت] پر می‌‌گرداند. تمام اهل زمین تسلیم او می‌‌شوند و کافری باقی نمی‌‌ماند، جز آنکه به او ایمان می‌‌آورد و شخص بد سرشت و ناپاک یافت نخواهد شد، جز آنکه صالح و پرهیزگار می ‌شوند.

درندگان در حکومت او در آرامش هستند، و زمین، نباتات خود را ظاهر و آسمان برکاتش را نازل می کند و گنج‌‌ها برای او آشکار شوند و چهل سال بر شرق و غرب جهان حکومت خواهد کرد، خوشا به حال کسی که او را در آن روزها درک کند و سخنانش را بشنود! [5]

پی نوشت:
1. کمال الدین ج1ص151: عَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ الْحَارِثِ قَالَ‏ قُلْتُ لِعَلِیٍّ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی بِمَا یَکُونُ مِنَ الْأَحْدَاثِ بَعْدَ قَائِمِکُمْ قَالَ یَا ابْنَ الْحَارِثِ ذَلِکَ شَیْ‏ءٌ ذِکْرُهُ مَوْکُولٌ‏ إِلَیْهِ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ «عَهِدَ إِلَیَّ أَنْ لَا أُخْبِرَ بِهِ إِلَّا الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ».

2. در کتاب معجم احادیث الامام المهدی نه روایت از امام حسن مجتبی در باره مهدویت نقل شده است، در کتاب شریف کمال الدین شیخ صدوق بابی با این عنوان آمده است: «باب ما أخبر به الحسن بن علی بن أبی طالب «من وقوع الغیبة بالقائم» و«أنه الثانی عشر من الأئمة» ‏که سه حدیث از امام حسن مجتبی نقل شده است.

3 . محاسن، ص 332، ح 99؛ تفسیر قمی، ج 2، ص 44؛ کافی، ج 1، ص 525؛ غیبت نعمانی، ص 66، ب 4، ح 2؛ اثبات الوصیه، ص 136؛ کمال الدین ج 1، ص 313، ب 29، ح 1؛ عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 65، ب 6، ح 35؛ دلائل الامامه، ص 68؛ غیبت طوسی، ص 154، ح 114.

4 . کمال الدین و تمام النعمة، ج ‏1، ص 316، ب 29، ح 2، کفایه الاثر، ص 224.

5 . الاحتجاج، ج 2، ص 290.

محمدرضا فؤادیان ـ دو ماهنامه امان شماره 43